نشریه شالیزار
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 9، بهار و تابستان 1402)

برنج یکی از مهم ترین محصولات غذایی در تغذیه بشر است که در بسیاری از نقاط جهان کشت می شود. دانه برنج منبع اصلی کربوهیدرات ، پروتئین و همچنین سایر مواد مغذی ضروری است. متخصصان تغذیه معتقدند که ریزمغذی های مهمی که برای متابولیسم انسان ضروری هستند، در لایه بیرونی یا سبوس و جنین (رویان) برنج وجود دارد و فرایند تبدیل شلتوک به برنج سفید منجر به حذف و یا کاهش این ریزمغذی ها می شود. از سوی دیگر، گرچه لایه های سبوس خوراکی هستند، اما در برابر نفوذ گرما و پخت مقاومت می کنند و منجر به افزایش زمان پخت و اتلاف انرژی می شوند. شیوع روزافزون بیماری های مزمن باعث شده است که متخصصان تغذیه به رابطه بین رژیم غذایی و خطرات بیماری های مختلف توجه بیشتری داشته باشند. در این میان، برنج مورد توجه زیادی قرار گرفته است، زیرا جزء اصلی رژیم غذایی میلیاردها نفر در سراسر جهان است که معمولا پس از حذف لایه سبوس مصرف می شود و دانه صیقلی آن به دلیل داشتن نشاسته بالا به عنوان یک غذا با شاخص گلایسمی بالا شناخته می شود. علاوه بر این، حذف لایه سبوس، منجر به از دست رفتن مواد مغذی، فیبر غذایی و اجزای زیست فعال می شود. در این نوشته به معرفی ارزش غذایی و مزایای بالقوه برنج قهوه ای در مقایسه با برنج سفید پرداخته می شود. علاوه بر این، چالش های پیش روی تجاری سازی برنج قهوه ای و چشم اندازهای آینده برای ترویج استفاده از آن مورد بحث قرار می گیرد.

برنج به عنوان یکی از گیاهان راهبردی، پس از گندم دومین محصول پرمصرف کشور به شمار می رود. با توجه به رشد جمعیت، افزایش تولید این محصول و کاهش تلفات، اهمیت ویژه ای در جلوگیری از واردات برنج دارد. از مهم ترین مراحل تولید این محصول که تاثیر زیادی در ارتقاء کمی و کیفی تولید محصول دارد، مرحله برداشت است. امروزه در کشور برداشت برنج به دلیل سختی ها و نیز وجود فناوری، از حالت سنتی و غیرمکانیزه با دست، و نیمه مکانیزه به شکل برداشت با دست و خرمن کوبی با ماشین و یا به شکل کاملا مکانیزه تغییر یافته است. مدیریت مناسب برداشت با هدف کاهش تلفات در فصل برداشت از مهم ترین اولویت ها می باشد که علاوه بر کاهش تلفات (ریزش طبیعی و ریزش در هنگام برداشت) مشکلات موجود در جمع آوری محصول نیز کاهش یافته و در نهایت سبب افزایش درآمد کشاورزان خواهد شد. کاهش تلفات در این مرحله ضروری است و این امر مستلزم درو به موقع محصول، شرایط شالیزار در زمان برداشت، انتخاب روش مناسب برداشت، تنظیم و نگهداری ماشین برداشت، مهارت اپراتور، جداسازی دانه از بقایای گیاهی با کمترین تلفات و در نهایت به دست آوردن محصول با کیفیت بالا است. از این رو رعایت دستورالعمل های فنی و توصیه های ترویجی در مرحله برداشت می تواند از هدر رفت محصول جلوگیری نماید.

جهت افزایش بهره وری در اراضی شالیزاری شمال، کاشت چند محصول در طول سال ضروری است. آیش بودن اکثر شالیزارهای شمال کشور در بیش از نیمی از سال، مساعد بودن دما و بارندگی پس از برداشت برنج تا نشاء دوباره آن در سال آینده، کوتاه بودن طول دوره رشد برنج و وجود خاک های حاصلخیز موجب می شود که شالیزارها پتانسیل بالایی برای استقرار شیوه های چندکشتی داشته باشند.سیستم های چندکشتی برنج را می توان به عنوان ترکیبی از شیوه های کشاورزی توصیف کرد که شامل برنج به عنوان محصول اصلی و به دنبال آن کشت سایر محصولات در بستر شالیزار است. در سالیان اخیر به علت کمبود نزولات جوی در کشور و کاهش منابع آب زیرزمینی، توجه جدی به تغییر الگوی کشت از سیاست های اصلی وزارت جهاد کشاورزی محسوب می شود. با توجه به این که اکثر الگوهای کشت پاییزه در شالیزار، بدون مصرف آب و به صورت دیم می باشد، بنابراین اجرای چندکشتی در اراضی شالیزاری یکی از مهم ترین راهکارها برای بهره وری اصولی از آب و خاک کشاورزی است. از سویی وجود سطح زیرکشتی با حدود 590هزار هکتار شالیزار در استان های شمالی کشور، لزوم بهره برداری بهینه به منظور تولید محصولات کشاورزی و افزایش تولیدات ملی امری ضروری است. بدین منظور اجرای سیستم های چندکشتی با محصولاتی مانند غلات، حبوبات، دانه های روغنی، کودهای سبز، سبزیجات و غیره به عنوان کشت دوم در تناوب با برنج توصیه می شود.

آبیاری تناوبی به کاربرد مقادیر آب مورد نیاز در مزرعه در فواصل زمانی معین اطلاق می شود. در اراضی شالیزاری که آبیاری تناوبی اعمال می شود، بعضی مواقع مزرعه از حالت غرقاب خارج می شود ولی جهت جلوگیری از بروز تنش رطوبتی، خاک به طور کامل خشک نمی شود. استفاده از آبیاری تناوبی اغلب برای مناطقی که محدودیت منابع آب دارد و به منظور توزیع عادلانه آب بین مصرف کنندگان توصیه می شود. مهم ترین موضوع در آبیاری تناوبی دور آبیاری یا زمان آبیاری مجدد است. سیلندرهای مزرعه ای یکی از ابزار اعمال آبیاری تناوبی در مزارع شالیزاری می باشند. با استفاده از سیلندرهای مزرعه ای، امکان رصد آب در داخل خاک فراهم شده و می توان زمانی که آب به عمق مورد نظر رسید، آبیاری را انجام داد. نتایج حاصل از اجرای پروژه های تحقیقاتی در شهرهای فریدونکنار، ساری و بهشر نشان داد اعمال آبیاری تناوبی با استفاده از سیلندرهای مشاهده ای و انجام آبیاری زمانی که سطح آب به عمق 5 تا 10سانتی متری زیر سطح خاک رسید، تاثیر چندانی بر عملکرد نداشت ولی موجب کاهش حدود 20 درصدی در مصرف آب شد. لذا با توجه به نتایج حاصله می توان گفت که استفاده از سیلندرهای مزرعه ای راهکار مناسبی جهت اعمال آبیاری تناوبی در اراضی شالیزاری است.